ریواس جنوب معرفی جاذبه‌ی گردشگری «بند بهمن کوار» قدیمی‌ترین سد ایران در استان فارس

پایگاه خبری-تحلیلی ریواس جنوب (rivasjonoob.ir)/

پایگاه خبری تحلیلی ریواس جنوب هر هفته شما را با یکی از جاذبه‌های گردشگری زیبای استان فارس آشنا می‌کند؛
این هفته به توصیف «بند بهمن کوار»، بندی تاریخی مربوط به دوره هخامنشیان در استان فارس، می‌پردازیم.

بند بهمن به عنوان قدیمی‌ترین سد ایران شناخته می‌شود. بند بهمن به دلیل قرار گیری بر روی بستر سنگی و بدنه کوهستان از مقاومت خوبی برخوردار بوده و در طول سالیان دراز توانسته دوام بیاورد. وجود درختان بلند و سرسبزی کوهستان هم زیبایی دو چندانی به این سازه باستانی داده است.

در اقلیم پارس در مورد آن آمده است: “بند بهمن در دوران ساسانیان بر روی رودخانه‌ی قره آغاج ساخته شده و درازای آن ۱۲۶ متر و ضخامت آن در بالای آن مختصری کمتر از ۴ متر است و چند سال پیش مالکین خفر آن را به نحو صحیح و اساسی تعمیر کرده‌اند و اکنون علاوه بر جنبه‌ی تاریخی از نظر موقعیت طبیعی محل بسیار زیبا و دیدنی است.”

در ادامه، با پایگاه خبری – تحلیلی ریواس جنوب همراه باشید تا به معرفی بند بهمن کوار در استان فارس بپردازیم:

بند بهمن کوار در استان فارس

مشخصات کلی و اطلاعات جاذبه‌ی گردشگری بند بهمن کوار

نام: بند بهمن نام یکی از جاذبه‌های دیدنی شهرستان کوار در استان فارس است.
وجه تسمیه: ساخت این بند منسوب به بهمن شاه اساطیری ایران است.
قدمت: دوره هخامنشی.
بازسازی: در دوران مختلف تاریخ، بارها مرمت شده است.
سازنده: هخامنشیان.
ویژگی خاص: قدیمی‌ترین سد ایران است که هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آدرس: ایران، شیراز، استان فارس، شهرستان کوار، غرب شهر کوار، روی رودخانه قره آغاج.
مدت زمان بازدید از این جاذبه: بین ۲ تا ۳ ساعت.
هدف از ساختن بند بهمن، بالا بردن سطح آب و ایجاد یک مسیر انحرافی در مسیر حرکت رودخانه از طریق کانالی به دشت کوار بوده است.
بازدید از بند بهمن: برای بازدید از این بند نیازی به پرداخت هزینه نیست در ضمن اینکه زمان دیدن این بنا می‌توانید از پل کوار که در نزدیکی آن قرار دارد نیز بازدید کنید و لحظاتی را در این طبیعت زیبا بگذرانید.
ثبت ملی بند بهمن: مجموعه پل و بند بهمن در تاریخ ۳۰ تیر ۱۳۵۲ به شماره ۹۴۷ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
مصالح مورد استفاده در ساخت بنا: قطعات سنگ طبیعی کوهستان و ملات ساروج بوده است.

مقدمه‌ای بر بند بهمن کوار

جاذبه‌های گردشگری از مهمترین دلایل مسافرت افراد به یک مقصد خاص است. انگیزه‌ یافتن چیزهای جدید در زیر پوشش کنجکاوی، تجربه، ماجراجویی و فرهنگ رابطه بسیار نزدیکی با جاذبه‌های گردشگری دارند و به طور معمول جاذبه‌هایی توسط افراد جستجو می‌شوند که میراث و ویژگی‌های منحصر به فرد و متمایز فرهنگی و طبیعی یک ناحیه را منعکس نمایند.
یکی از این مناطق چشم‌نواز طبیعی و تاریخی ایران در شهرستان کوار به نام بند بهمن است که زیبایی آن چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. چرا که مردمان قدیم بدون هیچ‌گونه امکانات و ابزارها و ماشین آلات امروزی با علم خود بنایی را ساختند که با وجود گذر این همه سال باز هم کاربرد دارد و به غیر از مکانی تفریحی و دلپذیر مکانی برای اشتغال مردم شهرستان را نیز فراهم آورده است.
این بند شگفت انگیز را می‌شود از جهات مختلف بررسی کرد، از نظر موقعیت جغرافیایی، از منظر تاریخی و قدمت بنا، از جهت کاربرد آن و همچنین رونق کشت و کار و کشاورزی و البته گردشگری که این روزها بیشترین ره‌آورد را برای هر شهرستانی دارد.
بند بهمن روی رودخانه قره آغاج، سر راه شیراز – فیروزآباد و در هفت کیلومتری غرب شهرستان کوار از توابع استان فارس واقع شده است.
بنا بر برخی منابع، طول بند به ۱۳۰ متر و ارتفاع آن در قسمت‌های مختلف متفاوت است به طوری که در مرتفع‌ترین نقطه، ارتفاع آن به ۹ متر می‌رسد.
از آنجا که بخشی از بند بر بدنه‌ی کوهستان و بخشی دیگر بر بستر سنگی رودخانه قرار دارد، طی دو هزار سال گذشته از استحکام و مقاوت خوبی برخوردار بوده است و امروزه به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی کوار محسوب می‌شود.
بند بهمن مانند دیگر بناهای قدیمی، با اندامی نه چندان بزرگ در بستر رودخانه کوهستانی قرار دارد که هر از گاهی، طغیان شدیدی را پشت سر گذاشته است.

اطلاعات تاریخی و جغرافیایی بنای باستانی بند بهمن کوار

بند در زبان فارسی میانه به معنای سد است و بند بهمن کوار نیز قدیمی‌ترین سد ساخته شده و مورد استفاده در ایران است که هم اکنون نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بند بهمن که در منطقه کوار در فاصله ۸۵ کیلومتری شهر شیراز، مرکز استان فارس، واقع شده است، از بناهای دوره ساسانی است و از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی شهرستان کوار محسوب می‌شود.
رودخانه‌ قره آغاج که از کوه‌های غرب شیراز سرچشمه می‌گیرد، پس از انشعاب به چندین شاخه تا نزدیکی کنگان، از بنادر خلیج فارس، ادامه دارد که با نام مُند (مَند) نیز خوانده می‌شود.
گرچه اطلاع دقیقی از سازنده پل و یا زمان دقیق ساخت آن در دست نیست؛ اما، این پل در متون تاریخی به اردشیر یکم پادشاه سلسله هخامنشی نسبت داده شده است که «بهمن» نامیده می‌شده است. به همین دلیل بند نیز به بند بهمن شهره شده است.
برخی دیگر ساخت بند را به سلسله ساسانی نسبت داده و قباد پادشاه ساسانی بنیان‌گذار کوار را سازنده این سد تاریخی می‌دانند.
برخی نیز این بند را با قدمتی که احتمالاً به دوره‌ی ساسانی باز می‌گردد؛ متعلق به بهمن، پسر اسفندیار، می‌دانند. به همین سبب، این بند را با نام بهمن می‌خوانند.
این اثر کهن و تاریخی، دارای کانال دست کند بسیار جالب توجهی است که تاکنون ناشناخته باقی مانده و می‌تواند نامی بلند در زمره سازه‌های آبی کشور داشته باشد.
این بند در محلی ساخته شده است که دو دیواره رشته‌کوه‌های مجاور رودخانه بسیار به یکدیگر نزدیک شده و سبب شده تا بخشی از بند بر روی دیواره کوهستان و بدنه سنگی کوه و بخشی دیگر بر بستر سنگی رودخانه قره آغاج ساخته شود. همین امر موجب استحکام و ماندگاری بیشتر آن در طی دو هزار سال گذشته شده‌است.
سیلاب‌های شدید رودخانه بعد از برخورد با دماغه‌ای که در مسیر سد وجود دارد، وارد مخزن پشت سد می‌شود و در این مسیر بخش قابل توجهی از سرعت و نیروی تخریبی خود را از دست می‌دهد.
مجرایی که آب سد را به دشت کوار منتقل می‌کند، در گوشه‌ی شرقی سد و در بدنه‌ی سنگی کوه احداث شده‌است. این آب بعد از تأمین آب کارخانه قند، وارد دشت کوار شده و مورد استفاده حدود ۲۰ روستا قرار می‌گیرد.
در بخشی از بند و بر روی دیواره کوه نیز دریچه‌ای قرار دارد که آب پشت سد از آن طریق خارج شده و وارد دشت کوار می‌شود.
این سد سبب می‌شده تا به هنگام طغیان رودخانه آب با فشار و نیروی تمام به سد برخورد کرده و بعد از از دست دادن نیرو و کاهش سرعت حرکت آب از سد خارج شده و وارد دشت کوار شود.
منظره سرسبز و چشم نواز اطراف بند بهمن سبب شده تا دشت کوار به یکی از تفرجگاه های اصلی این شهر مبدل شود.
بنابر اظهار نظر متخصصان، این سد در دوره‌ی هخامنشی احداث شده و هم چنین در طول ۲۵ سده سرفراز ایستاده و کشتگران و کشاورزان کواری هنوز هم رهین منت آنند.
بند بهمن از لحاظ فنی بسیار با دقت ساخته شده است. بدین صورت که انتخاب محل آن به‌صورتی بوده که از دو طرف به کوه متصل است و ضمناً حوضچه آرامش آن طبیعی است و دست ساز نیست. (در پشت سدها همواره حوضچه‌هایی می‌سازند که آب سرریز سد که در آن می‌ریزد سبب تخریب پایه‌های سد نشود.) حوضچه آرامش بند بهمن از کف پایین بند بهمن هشت متر ژرفا دارد.

بند بهمن کوار استان فارس

وضعیت کنونی بند بهمن کوار

این بند دوهزار و پانصد ساله، در طول تاریخ بارها توسط سلسله‌های مختلف تاریخی ایران مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و آخرین بازسازی آن نیز در پیش از انقلاب در تاریخ ۱۳۲۶ هجری شمسی صورت گرفته است.
در سال‌های اولیه بعد از انقلاب نیز جهادسازندگی رویه تاج سد را با میلگرد و سیمان پوشاند. اما در اثر فرسایش آب در حال حاضر سیمان رویه ساییده شده و میلگردها نمودار گشته است، ضمن این که دقت نشده که میلگرد در مسیر آب اکسید می‌شود و از بین می‌رود.
در سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی این بند را مرمت کرده و آب ذخیره شده در پشت این بند مورد استفاده‌ مزارع قرار می‌گیرد.

بخشی از سخنان فرزاد حدادی در گفتگو با خبرنگار فارس

فرزاد حدادی در گفتگو با خبرنگار فارس اظهار داشته است که مجموعه‌ی پل و بند بهمن در تاریخ ۳۰ تیرماه سال ۱۳۵۲ با شماره ۹۴۷ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
وی افزود: این بند دارای ۵ آب شیر است که سرریز آب به شکل آبشارهایی زیبا از روی بند سرریز می‌شود و به غیر از ایجاد جلوه ای زیبا، امکان عبور و مرور از روی پل را نیز میسر کرده است.
آب ذخیره شده در پشت این بند از طریق کانال‌های انحرافی و دریچه‌های فلزی کنترل کننده وارد نهر اعظم شده و برای استفاده کشاورزی به روستا‌های پایین دست سراریز می‌شود.
حدادی با بیان اینکه آنچه علم سازندگان بند را در شناسایی بافت زمین نشان می‌دهد، ساختن بند بر روی یک لایه از آهک مارلی و سنگ است عنوان کرد: ریشه بند در زمین و از جنس لایه سخت سنگ و آهک مارن است و معماران بنای بند را از سنگ و ساروج بر روی این لایه قرار داده اند و همین موارد یکی از عامل استحکام چند صد ساله بند تا به امروز شده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی کوار بیان داشته است که شاهکار مهندسی در سازه‌های آبی منطقه‌ای که بند بهمن ساخته شده، سازندی به نام رازک است که ترکیبی از مواد آهکی، مارلی و سنگ است که این ساختار در روی زمین به صورت لایه‌های موازی از آهک مارل و سنگ و لایه‌های مارل دیده می‌شود.
وی وجود حوضچه آرامش طبیعی در مقابل بند که در حقیقت لایه‌ای چند متری از جنس مارل است، عامل دیگر ماندگاری بند تا به امروز دانست و اظهار داشت: مارل بخشی از بافت زمین است که مقاومت ندارد و با آب شسته می‌شود؛ انتخاب این بخش برای حوضچه آرامش بند سبب شده تا آب متلاطم و پر فشار سرریز شده از سد با از دست دادن انرژی تخریب کننده، در مسیر رودخانه به صورت آرام جریان یابد و به مسیر خود ادامه دهد.
حدادی در مورد وجه تسمیه و قدمت بند بهمن اظهار داشت: این بند به بهمن پسر اسفندیار منسوب است. بهمن بن اسفندیار همان اردشیر دراز دست و یا به عبارت دیگر اردشیر اول، پسر خشایار، پنجمین پادشاه هخامنشی است که در سال ۴۶۴ پیش از میلاد به پادشاهی رسید و تا ۴۲۴ قبل از میلاد پادشاهی کرد.
وی ادامه داد: اولین بار بناکتی، در سال ۷۲۱ هجری قمری سازنده‌ آن را بهمن بن اسفندیار ذکر می‌ کند و از آن به بعد سایر جغرافی دانان آن را تکرار کرده اند؛ حداکثر عمر بند بهمن تا این زمان ۲۴۷۰ سال و حداقل عمر آن ۲۴۳۰ سال می‌ باشد.
این مقام مسئول در مورد مرمت های انجام شده در این بند تاریخی گفت: این بند دوهزار و پانصد ساله، در طول تاریخ چندین بار توسط حکومتهای مختلف ایران مرمت شده است و آخرین مرتبه ای که در پیش از انقلاب بند بهمن تعمیر شده در سال ۱۳۲۶ بوده است که جهادسازندگی رویه تاج سد را با میلگرد و سیمان پوشاند. اما در اثر فرسایش آب در حال حاضر سیمان رویه ساییده شده و میلگردها نمودار گشته است.
این بند به بهمن پسر اسفندیار منسوب است. بهمن بن اسفندیار همان اردشیر دراز دست و یا به عبارت دیگر اردشیر اول، پسر خشایار، پنجمین پادشاه هخامنشی است که در سال ۴۶۴ پیش از میلاد به پادشاهی رسید و تا ۴۲۴ قبل از میلاد پادشاهی کرد.
اولین بار بناکتی، در سال ۷۲۱ هجری قمری سازنده‌ آن را بهمن بن اسفندیار ذکر می‌ کند و از آن به بعد سایر جغرافی دانان آن را تکرار کرده اند. حداکثر عمر بند بهمن تا این زمان ۲۴۷۰ سال و حداقل عمر آن ۲۴۳۰ سال می‌ باشد.
این اثر کهن و تاریخی دارای کانال دست کند بسیار جالب توجهی است که تاکنون ناشناخته باقی مانده و می‌ تواند نامی بلند در زمره سازه‌های آبی کشور داشته باشد.
با توجه به وجود آب، آب و هوای مناسب و سرسبز بودن منطقه، افراد زیادی جهت گردش و تفریح به این منطقه مراجعه می‌کنند و از طبیعت این منطقه لذت می‌برند.

خصوصیات معماری بند بهمن

بند بهمن از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که شامل حوزه آبگیری، ساختمان بند، نهرهای سرریزه‌ای که به صورت پرده‌ای یکنواخت از آبشارهایی در بخش غربی، میانی و جنوبی سر ریز کرده‌اند و به آبگیر و حوضه آرامش خروجی بند می‌ریزند. نهر اعظم که آبگیری آن از مجرای گوشه جنوب شرقی است.
در کنار بند بهمن، آثار سازهای قدیمی دیده شد که می‌توان ادعا کرد به منظور آبرسانی به شهر کوار ایجاد شده است.
بعد از آبریز بند بهمن در سمت چپ رودخانه و با فاصلۀ حدود ۳۰ متری از بند به آثار سازه‌ای از سنگ و گچ بر می‌خوریم که باقی ماندۀ دیوارۀ سازۀ انحرافی بوده که به وسیلۀ آن بخشی از آب بند را منحرف کرده و به دیوارۀ سمت چپ هدایت می‌کرده در همین دیواره نیز به وضوح آثاری از سنگ‌چین وجود دارد.
این سنگ‌چین‌ها در حکم دیوارۀ دیگر کانال انحرافی آب بوده که برای جلوگیری از فرسایش خاک کنارۀ رود ساخته شده و در واقع از سمت چپ بند بهمن به وسیلۀ این سازه نهری مصنوعی به طول حدود ۳۰ متر ساخته شده که به وسیلۀ آن آب را به کنارۀ رود منحرف می‌کرده و آب منحرف شده را به وسیلۀ قنات حدود یک کیلومتر از زیر تپه ماهورهای کنار بند منتقل کرده و بعد از پشت سر گذاشتن این تپه‌ها آب را بر زمین سوار کرده، به خفر می رساندند.
بند بهمن بالاجبار (بستر سنگی مناسب) در مکانی ساخته شده که تپه‌های زیادی آن را محاصره کرده است، به همین دلیل امکان حفر کانال روباز برای انتقال آب از بند به سمت شهر کوار وجود نداشته است. بنابراین، آب مورد نیاز را به وسیلۀ قنات از این تپه‌ها عبور داده‌اند.
با توجه به فرسایش این سازه، می‌توان ادعا کرد که این سازه احتمالاً در طی قرون گذشته متروک شده است.
این شیوۀ آبرسانی در دیگر نقاط ایران از سده‌های آغازین اسلامی نیز مرسوم بوده است؛ بدین صورت که ابتدا آب را با ساخت یک بند از سطح زمین‌های اطراف بالاتر آورده و سپس با احداث یک کانال بخشی از آب را به سمت شهر و یا زمین های زراعی هدایت می‌کرده‌اند.
در صورتی که در این مسیر موانعی از جمله تپه ماهور نیز وجود داشته است و بالاجبار به سامانۀ قنات متوصل می شده‌اند و آب را در بخشی از مسیر به وسیلۀ قنات منتقل می‌کرده‌اند تا در نهایت به زمین‌های زراعی و محدودۀ مصرفی برسانند.
ساخت و مصالح به کار رفته در ساختمان بند یک دست نیست و در بیشتر بخش‌های مرمت شده در گذشته همراه با دگرگونی‌هایی که در بلندی تاج بند و نهرهای خروجی جبهه‌ی شرقی پدید آمده است، مصالحی همچون سیمان و بتن بر ساختمان بند افزوده شده، که در حال حاضر شناسایی اندازه‌های بخش‌های نوساز در همجواری با باقی‌مانده‌های ساختمانی پیشین بنا، تنها به تخمین امکان‌پذیر است.

بهترین زمان سفر

چشم‌اندازهای کم نظیر و درخت‌های بلند و سرسبز بند بهمن باعث شده است که مردم برای بازدید از سد بهمن به دلیل ماهیت گردشگری و تفریحی که دارد بهترین زمان بازدید را فصل بهار و تابستان عنوان کنند. در این زمان طبیعت از زیبایی زیادی برخوردار بوده و رود پر آب است.

مسیر و نحوه‌ی دسترسی به بند بهمن کوار در گوگل‌مپ

مسیر شیراز تا بند بهمن کوار در نقشه

فارس، شهرستان کوار، پنج کیلومتری غرب شهر کوار، بند بهمن؛ ۵۸٫۹ کیلومتر، ۵۶ دقیقه

امیدواریم از این مطلب استفاده کرده باشید و از سفر کردن به این طبیعت دل‌انگیز لذت ببرید. اگر از خواندن توصیف زیبایی‌های بند بهمن کوار علاقه‌مند شدید که این سد زیبا و تاریخی را ببینید؛ پس بی معطلی بساط سفر را مهیا کنید و آماده‌ی رفتن به دامان طبیعت زیبای بند بهمن شوید. سفر خوبی را برای شما آرزومندیم.

برای آشنایی بیشتر با مناطق گردشگری موجود در شهر شیراز و استان فارس، همچنان با پایگاه خبری – تحلیلی ریواس جنوب همراه باشید.

چنانچه نظر و یا تجربه‌ی سفر به بند بهمن کوار استان فارس را دارید، آن را برای ما و سایر مخاطبان ریواس جنوب به اشتراک بگذارید.